νικηφόρος

I

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Ίδρυσε τη Μονή Χαρσιανού. Η μνήμη του τιμάται στις 23 Οκτωβρίου.

2. Ν. ο Φωκάς. Αυτοκράτορας του Βυζάντιου. Η μνήμη του τιμάται στις 11 Δεκεμβρίου.

3. Πιάστηκαν αιχμάλωτοι μαζί με τον Στέφανο και τους έγδαραν ζωντανούς. Η μνήμη τους τιμάται στις 8 Φεβρουαρίου.

4. Αρχικά ήρθε σε ρήξη με τον φίλο του Σαπρίκιο, ο οποίος ήταν ιερέας στην Αντιόχεια - του ζήτησε να συμφιλιωθούν, αλλά εκείνος αρνήθηκε. Αργότερα, όταν επί Ουαλεριανού ο Σαπρίκιος πιάστηκε και οδηγήθηκε στο μαρτύριο, αλλά λιποψύχησε και την τελευταία στιγμή αρνήθηκε τον χριστιανισμό, ο Ν. έσπευσε και πάλι να του ζητήσει να συμφιλιωθούν, αλλά και πάλι αρνήθηκε. Τότε ο Ν. πιάστηκε και αποκεφαλίστηκε. Η μνήμη του τιμάται στις 9 Φεβρουαρίου.

5. Ιερομόναχος από τη Χίο. Γεννήθηκε στα Καρδάμυλα της Χίου και από πολύ νέος μόνασε στη Νέα Μονή. Σπούδασε δάσκαλος (1802) στη σχολή της Χώρας Χίου. Διατέλεσε έπειτα ηγούμενος της Νέας Μονής, όπου πέθανε το 1821. Η μνήμη του τιμάται την 1η Μαΐου.

6. Ηγούμενος της μονής Μηδικίου. Ήταν ομολογητής επί Εικονομαχίας. Η μνήμη του τιμάται στις 4 Μαΐου.

7. Ν. ο όσιος ο εν τω Άθω. Ήταν ησυχαστής σε έρημες περιοχές του Άθω. Η μνήμη του τιμάται στις 4 Μαΐου.

8. Ν. ο όσιος. Πρεσβύτερος της Μονής Εφάψεως και αργότερα ηγούμενος της ίδιας Μονής. Η μνήμη του τιμάται στις 13 Μαΐου.

9. Ν. ο ομολογητής. Πατριάρχης Κωνσταντινούπολης. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Ιουνίου. Βλ. λ. Νικηφόρος. Όνομα δύο πατριαρών της Κωνσταντινούπολης (1.).

II

Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Ν ο Α’ (9ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (806-815). Πήρε μέρος στη Z’ Οικουμενική Σύνοδο και διαδέχτηκε στον πατριαρχικό θρόνο τον Ταράσιο. Υπερασπίστηκε με ζήλο την ορθόδοξη πίστη και την αυτοτέλεια της Εκκλησίας και ήρθε σε ρήξη με τους εικονομάχους αυτοκράτορες Μιχαήλ Ραγκαβέ και Λέοντα Αρμένιο. Επειδή αρνήθηκε να υποχωρήσει στις αξιώσεις του τελευταίου, ο οποίος επέμενε να μην αφαιρεθούν οι εικόνες των εκκλησιών αλλά να τοποθετηθούν ψηλότερα, έτσι ώστε να είναι αδύνατη η προσκύνηση τους, αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Πέθανε εξόριστος στην Προκόνησο. Ο Ν. έγραψε διάφορα έργα, τα κυριότερα από τα οποία τιτλοφορούνται Σύντομος βυζαντινή ιστορία από του 603-769 και Χρονολογικόν σύντομον.

2. Ν. ο Β’ (13ος αι.).Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1260-61). Καταγόταν από την Έφεσσο και κατά τη διάρκεια της πατριαρχίας του δεν σημειώθηκε κανένα αξιόλογο γεγονός.

III

Όνομα μητροπολιτών της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

1. Αθανάσιος Αρχαγγελίδης (Φέρρες Έβρου 1931 –). Μητροπολίτης Διδυμοτείχου, Ορεστιάδας και Σουφλίου. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή Χάλκης και στη θεολογική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το 1956 χειροτονήθηκε διάκονος και το 1961 πρεσβύτερος. Υπηρέτησε αρχικά ως εφημέριος και κωδικογράφος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης (επί Πατριαρχείας Αθηναγόρα) και στη συνέχεια ως εφημέριος σε ενορίες των Ι. Μητροπόλεων Θεσσαλονίκης και Βέροιας, καθώς και ως καθηγητής στη Ζαρίφειο Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης. Διατέλεσε, επίσης, Ιεροκήρυκας (19 χρόνια) και Πρωτοσύγκελος (14 χρόνια) στη Μητρόπολη Αλεξανδρούπολης. Το 1988 εκλέχθηκε Μητροπολίτης Διδυμοτείχου, Ορεστιάδας και Σουφλίου, όπου έχει επιτελέσει σημαντικότατο πνευματικό, κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Συμμετείχε στις Μείζονες και Υπερτελείς Συνόδους του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης, ενώ έλαβε μέρος σε διάφορες αποστολές και διεθνή συνέδρια της Ελλαδικής Εκκλησίας.

2. Ν. Δεδούσης (Καλαμάτα 1918 –). Μητροπολίτης Λευκάδας και Ιθάκης. Σπούδασε στη θεολογική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1941). Το 1947 χειροτονήθηκε διάκονος και το 1948 πρεσβύτερος. Υπηρέτησε ως στρατιωτικός ιερέας και ιεροκήρυκας, ενώ παράλληλα έγραψε αρκετά εποικοδομητικά βιβλία, άρθρα του δε έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά. Το 1968 εξελέγη Μητροπολίτης Λευκάδας και Ιθάκης, όπου έχει αναπτύξει σημαντικό πνευματικό, κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο. Συγκεκριμένα, στη μητροπολιτική του περιφέρεια λειτουργούν 6 ενοριακά κέντρα νεότητας, 4 αίθουσες διαλέξεων, 8 εκκλησιαστικές βιβλιοθήκες, βιβλιοπωλείο, μουσείο μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής τέχνης, σχολή εκκλησιαστικής βυζαντινής μουσικής, υπηρεσίες συμπαράστασης οικογένειας, αντιαιρετικής δράσης, ασθενών και στρατού, οικοτροφείο Οι Τρεις Ιεράρχες, γηροκομείο (Λευκάδα), κατασκηνώσεις, ταμεία αλληλοβοήθειας κληρικών και σπουδαζόντων νέων, ενώ εκδίδεται και το περιοδικό Ενοριακός Λόγος.

IV

Όνομα τριών βυζαντινών αυτοκρατόρων.

1. Ν. Α’ (9ος αι.). Βυζαντινός αυτοκράτορας (802-811). Διαδέχτηκε την Ειρήνη (797-802) και είχε να αντιμετωπίσει τη χαώδη κατάσταση που η τελευταία είχε δημιουργήσει στην αυτοκρατορία στα χρόνια της βασιλείας της.

Ο Ν., που πριν στεφτεί αυτοκράτορας είχε διατελέσει υπουργός Οικονομικών, θεώρησε πρωταρχικής σημασίας την οικονομική ανασυγκρότηση της αυτοκρατορίας, την οποία επιδίωξε με σειρά οικονομικών μέτρων, τα οποία ο χρονογράφος Θεοφάνης (που μισεί τον Ν. για τη μετριοπαθή θρησκευτική πολιτική του) ονομάζει «κακώσεις». Από τα μέτρα αυτά χαρακτηριστική ήταν η αύξηση της φορολογίας, η φορολογική εξίσωση (με την κατάργηση των κουφισμών, δηλαδή των φορολογικών απαλλαγών), η εφαρμογή του συστήματος του αλληλέγγυου, η υποχρέωση δηλαδή να αναλαμβάνουν οι ομόχωροι τον οπλισμό των στρατολογουμένων φτωχών χωρικών, η γενίκευση του καπνικού, δηλαδή του κεφαλικού φόρου, που προέβλεπε να εισπράττεται και από τους αγρόδουλους των μοναστηριακών κτημάτων και των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, την απαγόρευση στους ιδιώτες να δανείζουν με τόκο, προνόμιο που έφερε μονοπωλιακά το κράτος, κλπ. Παράλληλα, ο Ν. έλαβε μέτρα για την άμυνα του κράτους. Από τα σημαντικότερα ήταν η μεταφορά μικρασιατικών πληθυσμών στα βουλγαρικά σύνορα και η ενίσχυση, με αυτόν τον τρόπο, του ελληνικού στοιχείου. Η θρησκευτική του πολιτική στάθηκε μετριοπαθής, γεγονός που δυσαρέστησε την παράταξη των φανατικών μοναχών, ιδιαίτερα όταν στον πατριαρχικό θρόνο ανέβηκε ο εκ λαϊκών λόγιος Ν. Η ισχυρή αντίδρασή τους και ιδιαίτερα των Στουδιτών οδήγησε τους τελευταίους σε εξορία. Στην εξωτερική πολιτική ο Ν. είχε να αντιμετωπίσει ισχυρές προσωπικότητες που ήταν επικεφαλής των εχθρών της αυτοκρατορίας στα χρόνια της βασιλείας του, τον χαλίφη των Αράβων (Χ)Αρούν αλ Ρασίδ και τον χάνο των Βουλγάρων Κρούμο. Παράλληλα, στη Δύση είχε στεφτεί αυτοκράτορας, δύο χρόνια πριν από την ανάρρηση του N., ο Κάρολος ο Μέγας. Ο N., αν και δεν ήταν στρατιωτικός, είχε θάρρος και συχνά οδήγησε ο ίδιος τον στρατό του στη μάχη. Έκανε όμως σφάλματα που είχαν βαρύτατες συνέπειες. Στις σχέσεις του με τους Άραβες η πρώτη του αντίδραση ήταν να παύσει να πληρώνει τους φόρους που είχαν οριστεί την εποχή της βασιλείας της Ειρήνης· ωστόσο, ο βυζαντινός στρατός της Ανατολής δεν στάθηκε ικανός να αντιμετωπίσει τις επιδρομές του (Χ)Αρούν αλ Ρασίδ, με αποτέλεσμα να επαναληφθεί η πληρωμή του φόρου και μάλιστα μεγαλύτερου από πριν. Εναντίον του πιο επικίνδυνου εχθρού της εποχής αυτής, του Κρούμου, που έκανε επιδρομές στα βόρεια σύνορα του κράτους, ο Ν. εκστράτευσε το 809, αλλά αιφνιδιάστηκε από τον βουλγαρικό στρατό και ηττήθηκε. Ύστερα από δύο χρόνια προετοιμασίας ανέλαβε νέα εκστρατεία (811) με ισχυρό στρατό, που στην πρώτη της φάση είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της βουλγαρικής πρωτεύουσας. Η απόρριψη των προτάσεων ειρήνης του Κρούμου και η συνέχιση του αγώνα στα βουνά, όπου κατέφυγαν οι Βούλγαροι, κατέληξε στην καταστροφή του βυζαντινού στρατού (811), που αφού κυκλώθηκε, αποδεκατίστηκε· στη μάχη σκοτώθηκε και ο ίδιος ο Ν. Η ήττα αυτή, ολέθρια για το γόητρο του κράτους, ενίσχυσε τις κατακτητικές διαθέσεις του Κρούμου. Τις σχέσεις του Ν. με τη Δύση τις χαρακτήριζε μια ένταση, που οφειλόταν στη μη αναγνώριση εκ μέρους του, του αυτοκρατορικού τίτλου του Καρόλου του Μεγάλου.

Αξιοσημείωτο γεγονός της βασιλείας του Ν. ήταν η στάση των Σλάβων της Πελοποννήσου (805) οι οποίοι με τη βοήθεια των Σαρακηνών επιτέθηκαν εναντίον των Πατρών από ξηρά και θάλασσα. Η εύκολη καταστολή της στάσης από τους κατοίκους των Πατρών έδειξε πως το σλαβικό στοιχείο της Πελοποννήσου δεν ήταν αξιόλογο.

2. Ν. Φωκάς (10ς αι.). Μετά το θάνατο του Ρωμανού B’, ο Ν. Φωκάς διορίστηκε κηδεμόνας των ανήλικων παιδιών του Ρωμανού, Βασιλείου και Κωνσταντίνου, και συναυτοκράτορας (963-969). Μέλος της μεγάλης στρατιωτικής οικογένειας των Φωκάδων, ο Ν. ήταν μια ιδιότυπη περίπτωση αυτοκράτορα, που συνδύαζε την τραχύτητα του στρατιωτικού με τη θρησκευτική απλότητα του μοναχού. Μακριά από κάθε πολυτέλεια, ζούσε στα ανάκτορα όπως και στο στρατόπεδο, χωρίς όμως να αδιαφορεί για τα συμφέροντα των αριστοκρατών, στους οποίους ταξικά ανήκε. Με τη νομοθεσία του, ενώ βελτίωσε τη θέση των μεγαλογαιοκτημόνων απέναντι στους μικροϊδιοκτήτες, προστάτευσε ιδιαίτερα τη στρατιωτική ιδιοκτησία, θεωρώντας πρωταρχικής σημασίας την οικονομική ενίσχυση του στρατού. Παράλληλα, σταμάτησε τον πολλαπλασιασμό των μοναστηριών, επιτρέποντας την ίδρυση νέων μόνο σε έρημα μέρη, όπως είναι το Άγιον Όρος και εξέδωσε διάταγμα (964) εναντίον της αύξησης της εκκλησιαστικής περιουσίας. Στρατιωτικές επιτυχίες της βασιλείας του, με τεράστιο αντίκτυπο, ήταν η κατάληψη της Κιλικίας - ύστερα από σκληρό αγώνα δύο χρόνων - και της Κύπρου (965), που άνοιξαν τον δρόμο προς τη Συρία· της Κύπρου, ιδιαίτερα, σε συνδυασμό με την προηγούμενη ανακατάληψη της Κρήτης (961), ενίσχυσε αποφασιστικά τη ναυτική δύναμη του Βυζαντίου. Τέλος, η κατάληψη της Αντιόχειας από τους στρατηγούς Βούρτζη και Πέτρο Φωκά (969), ύστερα από σκληρές προσπάθειες, αποτέλεσε το σημαντικότερο γεγονός του αγώνα στην Ανατολή, που ολοκληρώθηκε με την κατάκτηση της πρωτεύουσας των Χαμδανιδών, Χαλέπι. Με τη συμφωνία που επακολούθησε με τους Άραβες, λίγο μετά τη δολοφονία του Ν. Φωκά, ένα μέρος της Συρίας (με κέντρο την Αντιόχεια) παραχωρήθηκε στο Βυζάντιο, ενώ το υπόλοιπο, με κέντρο το Χαλέπι, αναγνώρισε τη βυζαντινή επικυριαρχία. Η τόσο σημαντική αύξηση δύναμης και αίγλης του Βυζάντιου υπαγόρευσε στον Ν. την αγέρωχη στάση του απέναντι στους Βουλγάρους, όταν αντιπρόσωποι τους ζητούσαν την πληρωμή φόρων που πληρώνονταν από παλιά. Η μυστική συνεννόηση Βουλγάρων και Ούγγρων, που έδινε τη δυνατότητα στους τελευταίους να κάνουν επιδρομές στη Θράκη περνώντας από βουλγαρικό έδαφος, προκάλεσε τον Ν. να στρέψει τους Ρώσους εναντίον των Βουλγάρων, γεγονός επικίνδυνο για το ίδιο το Βυζάντιο, κυρίως ύστερα από τη ρωσική κατάληψη της Βουλγαρίας. Συναίσθηση υπεροχής αλλά και παράδοση αιώνων δημιούργησε τη δυσμενή αντίδραση του Ν., όταν επανιδρύθηκε στη Δύση η αυτοκρατορία από τον Γερμανό ηγεμόνα, τον Όθωνα A’ (962), ο οποίος μονοπώλησε τον τίτλο του αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Η ισχυρή αντίδραση του Ν. για την ανεπίτρεπτη στάση του Γερμανού ηγεμόνα εκδηλώθηκε και με τη δυσμενή υποδοχή, που επιφύλαξε στον πρέσβη του Όθωνα, Λιουτπράνδο (968). Ο Ν. Φωκάς έπεσε θύμα συνωμοσίας που οργάνωσαν η γυναίκα του Θεοφανώ και ο Ιωάννης Τσιμισκής. Η ταχύτητα με την οποία έδρασε ο Τσιμισκής και η υποχώρηση του σε όλες τις απαιτήσεις που προέβαλε ο πατριάρχης Πολύευκτος για να δεχτεί να τον στέψει (απομάκρυνση της Θεοφανώς, τιμωρία των δολοφόνων, ανάκληση νομοθετημάτων περιοριστικών της εκκλησιαστικής περιουσίας) τον έφεραν στον θρόνο, παρά την αντίδραση των Φωκάδων.

3. Ν. Γ’ ο Βοτανειάτης (11ος αι.). Αυτοκράτορας του Βυζάντιου (1078-81). Μέλος ονομαστής βυζαντινής οικογένειας της στρατιωτικής αριστοκρατίας, κλάδου της μεγάλης οικογένειας των Φωκάδων. Διακρίθηκε στους πολέμους της Θράκης εναντίον των Πατζινάκων (1052). Το 1065 αιχμαλωτίστηκε στον πόλεμο εναντίον πολυάριθμων δυνάμεων Ούζων Τούρκων, που είχαν εισβάλει στη Βουλγαρία. Το 1067, διορίστηκε στρατηγός Αντιοχείας και με ελάχιστες δυνάμεις έσωσε την πόλη που είχαν προσβάλει οι Τούρκοι και Άραβες μαζί από βέβαιη καταστροφή. Από το 1071 έως το 1078 διετέλεσε στρατηγός του θέματος των Ανατολικών. Το 1078, επαναστάτησε, ταυτόχρονα με άλλους στρατηγούς, εναντίον της ανίκανης ηγεσίας του αυτοκράτορα Μιχαήλ Z’ Δούκα, και με την υποστήριξη των οπαδών του στον στρατό και στα λαϊκά στρώματα της πρωτεύουσας εκθρόνισε τον Μιχαήλ και ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας. Η διακυβέρνηση του νέου αυτοκράτορα, που ήταν ήδη πια γέρος, υπήρξε πολύ κατώτερη της έως τότε φήμης του, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν στάσεις και να επικρατήσει αναρχία σε όλη τη χώρα. Τελικά στασίασε και ο έμπιστος στρατηγός του (και κατόπιν αυτοκράτορας) Αλέξιος Κομνηνός, υποχρεώνοντάς τον να εγκαταλείψει τον θρόνο και να γίνει μοναχός.

Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Νικηφόρος Β’ Φωκάς, σε μικρογραφία του11ου αι. (Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, Βενετία).

Ο Νικηφόρος Γ’ Βοτανειάτης, σε μικρογραφία του 11oυ αι. (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι).

V

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 250 μ.) του νομού Δράμας.

* * *

-α, -ο, θηλ. και -ος (ΑΜ νικηφόρος, -ον, Α δωρ. τ. νικαφόρος, -ον)

1. αυτός που συντελεί στη νίκη, αυτός που επιφέρει τη νίκη

2. αυτός που κερδίζει νίκες, αυτός που νικά

μσν.

το αρσ. ως ουσ. ὁ νικηφόρος

ο νικητής

αρχ.

1. αυτός που παίρνει το βραβείο τής νίκης

2. (το αρσ. και το θηλ.) προσωνύμιο διαφόρων θεοτήτων, όπως τής Αθηνάς, τής Αφροδίτης, τής Αρτέμιδος, τής Δήμητρος, τού Διός κ.ά.

3. τίτλος βασιλέων («θεοὶ νικηφόροι» — οι Πτολεμαίοι, επιγρ., πάπ.).

επίρρ...

νικηφόρως και -α

θριαμβευτικά.

[ΕΤΥΜΟΛ. < νίκη / νίκᾱ + -φόρος*].